تاریخچه هنر ملیله کاری

ملیله کاری

ملیله کاری همواره بعنوان یکی از اصیل ترین صنایع دستی استان زنجان مطرح است. ملیله به مفهوم ظریف کاری نقره است که با استفاده از مفتولها و نوارهای ظریف نقره و بکار گیری طرحهای اسلیمی و منظم ساخته می‌شود، مصنوعات ساخته شده شامل: سرویس چایخوری، شکلات خوری، گلدان، شمعدان، قاب عکس و انواع زیورآلات ....، است.

تاریخچه ملیله کاری در ایران :

بر اساس کشفیات باستانشناسی، قدیمی ترین اشیایی که می‌توان ریشه ملیله ایران را در آن جستجو کرد، متعلق به دوره هخامنشیان است. در دوران ساسانی نیز صنعتگران فلزکار و مخصوصاً نقره کاران ظروف گران قیمت و سرشار از ذوق و سلیقه هنری خود را برای مصرف طبقات مرفه جامعه ساخته می‌شد و در راه خلق آثار بسیار ظریف و هنرمندانه تمامی استعداد خود را به کار می‌گرفتند. در برخی موارد نیز استفاده از سنگهای قیمتی، زیبایی این اشیاء را دو چندان می‌نمود.

متأسفانه بسیاری از آثار مربوط به دوره تاریخی مذکور در زمان حمله اعراب (به دلیل گرانبها بودن اشیاء نقره ای و سبک بودن وزن آن) به غنیمت برده شد. ولی آنچه که طی چند قرن اخیر در اثر کاوشهای باستان شناسی و یا به طور تصادفی از مناطقی نظیر شوش و همدان و گنجینه جیحون بدست آمده است، نشانگر وجود ملیله کاری و نیز نشان از مهارت و استادی صنعتگران ملیله کار در ایران قبل از میلاد است. پروفسور ((آرتور اپهام پوپ)) در کتاب شاهکارهای هنر ایران ضمن اشاره به زرگری و نقره کاری در سالهای بعد از ظهور اسلام به آثاری از ملیله متعلق به قرن 12 میلادی اشاره کرده است. لازم به ذکر است تعداد و آثار باقیمانده از آن زمان بسیار اندک است از آنجا که اشیاء ملیله از طلا و نقره ساخته می‌شوند و می‌توان به راحتی آنها را ذوب کرده و مجدداً مورداستفاده قرار داد. به همین جهت نیز آن اشیاء به مرور زمان از بین رفته و هم اینک نمونه های زیادی از ملیله کاری دوران گذشته باقی نمانده استدر دوران سلجوقی اکثر سازندگان آثار نفیس فلزی هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده ای از آنان به علت جنگ های خونین و زد و خورد های محلی، ترک وطن کرده، در سایر شهرها از جمله زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به ویژه شهر موصل اقامت گزیدند.

با توجه به آنچه که اشاره شد احتمال می‌رود هنرمندان خراسانی هنر فلز کاری از جمله ملیله کاری را در سال پنجم هـ. ق در زنجان رواج دادند. از دوران قاجاریه نیز تعدادی سر قلیان، گیره استکان، سینی در اندازه های مختلف، گوشواره، سینه ریز و...، باقی مانده که بخشی از آنها در موزه های داخلی و خارجی و بخشی نیز به صورت مجموعه های خصوصی و یا نزد خانواده ها نگهداری می‌شود.

در حال حاضر نیز ملیله کاری صرف نظر از تهران که صنعتگران ملیله کار بیشتر در امر جواهر سازی فعالیت دارند، در شهر زنجان رواج دارد، لازم به توضیح است که ملیله به صورت محدود در تبریز و اصفهان نیز رواج دارد، ولی ملیله زنجان به خاطر اصالت نقوش وهمچنین ظرافت منحصر به فرد در مجموع از کیفیت بالایی نسبت به ملیله اصفهان برخوردار بوده و به نوبه خود جایگاه ویژه ای نیز در بین رشته های برجسته صنایع دستی ایران دارد. این هنر در شهر زنجان از رونق چشمگیری برخوردار است.

تاریخچه ملیله کاری زنجان:

درباره تاریخچه ملیله زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست ولیکن از دو طریق می‌توان به قدمت این هنر ارزنده پی برد. 1) نوشته ها و سفرنامه های سیاحانی که به این منطقه سفر کرده و از هنر زیبای ملیله کاری در این منطقه یاد کرده اند. 2) آثار باقی مانده ملیله بسیاراندک بوده و اکثرا متعلق به دو سده اخیر است. در کتب تاریخی که اشاراتی درباره زنجان دارند از میان صنایع شهر زنجان بیش از هر چیز از صنعت فلز کاری آن سخن کفته اند از آنجا که ملیله کاری نیز یکی از شاخه های فلزکاری است می‌توان مسیر حرکت آن را در بطن فلزکاری منطقه جستجو کرد. با توجه به رونق شهر زنجان در دوره هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان فلز کاری نیز که از صنایع پیشرفته هر یک از این تمدنهاست، در این منطقه وجود داشته است.

سابقه ملیله کاری در زنجان از قرن دهم هجری، به بعد روشن و مشخص است ((فردریک ریچارد))، مستشرق اروپایی، در سفر نامه خود می‌نویسد : (( شهر زنجان که شهر کوچکی است نقره، و ملیله کاری این شهر پر زرق و برق است)).

ملیله کاری تا قبل از دوره پهلوی، به عنوان هنر دستی بومی زنجان فقط در این شهر معمول بوده، منتهی در زمان حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از هنرمندان این شهر به تهران و اصفهان در سایر نقاط کشور نیز رواج یافت. سرویس های چایخوری و شربت خوری، جعبه جواهرات و دسته چاقو ، عمده ترین محصولات تولیدی تا این دوران بوده اند. هنرمندان زنجانی در سال های بعد، به تدریج بر انواع این دست ساخته های های زیبا افزودند، شاید بتوان رونق این هنر صنعت را در زنجان، دوران سلجوقی دانست وهمچنین بر اساس آثارباقی مانده از دوره صفوی، این دوره را اوج شکوفایی این هنر دانست.

وضعیت فعلی هنر ملیله کاری در زنجان:

این هنر وام دار هنرمندانی است که با ابزار بسیار ابتدائی به خلق آثاری ارزشمند مبادرت ورزیده و گاه بینایی خود را در این راه از دست داده اند. از جمله هنرمندان ملیله کار زنجان: مرحوم کربلایی حسینعلی، مرحوم مشهدی رحمان، مرحوم موسی کاظمیان مقدم ،مرحوم حاج صمد همامی، وهنرمندانی چون رحیم برجخانی، حاج ابوالفضل ثبوتی و حاج قربانعلی پرداختی و....

 آثار قدیمی ملیله در زنجان به کلی از بین رفته و یا جهت استفاده مجدد از نقره ذوب گردیده است. متاسفانه به دلیل عدم وجود موزه در زنجان آثار نقره ای– ملیله کاری مورد حفظ و نگهداری قرار نگرفته است. امروزه در زنجان حدود 30 کارگاه ملیله کاری فعال موجود است که استادان ملیله کار این کارگاهها همگی از شاگردان استاد ((منصور کاظمیان مقدم)) می‌باشند. این استاد گرانقدراز سال 1355 به منظور حفظ و بقای این هنر با همکاری سازمان صنایع دستی زنجان به آموزش ملیله کاری در مرکز آموزش استان اقدام نمودند. در پایان قابل ذکر است،دو تن از شاگردان ایشان به نامهای استاد ((عبدالحمید محرر)) در سال86 محسن یزدانشناس در سال 87 موفق به اخذ مُهر اصالت در این رشته از یونسکو گردیدند.

تفاوت ملیله زنجان و اصفهان:

از لحاظ ساختار، ریز نقشها و عیار نقره مصرفی از یکدیگر متمایز می‌شوند.( عیار نقره مصرفی در اصفهان 95-90 و شاید هم کمتر باشد اما در زنجان، نقره مصرفی با خلوص9/99 معروف به عیار 100 استفاده می‌شود) به لحاظ کیفیت ساخت، ملیله اصفهان دارای نقوش بزرگتر نسبت به ملیله زنجان است و غنای ریز نقوش، زیبایی و ظرافت کار آن با ملیله زنجان برابری نمی‌نماید. ملیله زنجان با توجه به طرحها و نقشهای اصیل و خصوصا ظرافت زیاد آن در مجموع از کیفیت بالایی برخوردار است.

ریز نقشهای رایج ملیله زنجان:

ریز نقوش متداول در ملیله زنجان همانند سایر نقشهای صنایع دستی اکثرا ذهنی و الهام یافته از طبیعت و طرحهای سنتی است، مهمترین و رایج ترین نقشهای ملیله زنجان عبارتند از: اشک، جغه، پیچک، ترمه و غنچه، برگ، واو ملیله، دو چشم، برگ فرنگ، سه چهارچشم، کورملیله و تابیده ،که هر یک دارای ویژگی خاص خود است.

اساتید بنام ملیله کاری زنجان:

 مرحوم استاد بیات، منصور کاظمیان مقدم، قاسم شیروانی، محمدرضا حکیمیان، محمد حسین ستاری، عبدالحمید محرر، مر تضی جزء صادقی، کریم ابطحی، امیر شجاعی، علی نوری، علی لطفی رضایی، حسین میرمحمد رضایی، رسول فرجیان، محسن یزدان شناس، صمد عظیمی، و....

ثبت زنجان به عنوان «شهر ملی ملیله»

جلسه شورای راهبردی ثبت شهرهای ملی و جهانی به منظور بررسی پرونده ها و ثبت شهر های متقاضی به عنوان شهر ملی و جهانی برگزار می‌شود.

مقدمات ساخت ملیله(نوار ملیله):

    برای تهیه نوارملیله ابتدا نقره با عیار حدود 9/99% در کوره قرارگرفته و پس از ذوب شدن در داخل ریجه، ریخته می‌شود پس از سرد شدن قطعه نقره ای به طول 30-25 سانتی متر به قطرحدود 5 میلیمتر بدست می‌آید در مرحله بعد قطعه نقره ای را بر روی سندان گذاشته و به کمک چکش آنرا تبدیل به ملیله ای چهار پهلویی می‌کنند و مجددا آنرا بوسیله چراغ کوره ای با شعله گاز حرارت می‌دهند تا نرم شود و قابلیت انعطاف پیدا کند سپس آنرا از دستگاه نورد عبور داده و بصورت مفتولهای باریکی در می‌آورند در بالای دستگاه نورد چرخ دنده ای قرار دارد که بوسیله آن می‌توان دستگاه را تنظیم و مفتولهایی با قطرهای مختلف بدست آورد مفتولهای باریک مجددا در کوره حرارت قرار داده شده و درون موم گذاشته می‌شود تا کاملا موم اندود شده و آماده حدیده کردن شود. برای حدیده کردن ابتدا مفتول نقره را از بزرگترین سوراخ حدیده عبور و سپس آنرا از سوراخهای کوچکتری می‌گذرانند در پایان کار مفتول را از کوچکترین سوراخ حدیده عبور می‌دهند تا مفتول بسیار نازک و ظریفی با قطر یکنواخت و با شماره 25، بدست آید. آنگاه دو رشته از این مفتول نازک را بصورت دولایی می‌تابند و مفتول دولا تاب را از میان قسمت مسطح غلطک دستگاه نورد عبور می‌دهند و در نتیجه از دستگاه نورد نوار باریکی به قطر تقریبی کمتر از نیم میلیمتر خارج می‌شود.

مراحل ساخت ملیله:

بعد از آماده شدن نوار ملیله نوبت به ساخت اشیا ملیله ای می‌رسد در این مرحله ابتدا صفحه فلزی مستطیل شکلی که معمولا از جنس آهن و دارای ابعاد و اندازه های مختلف است را انتخاب و یک سطح آنرا کاملا موم اندود می‌کنند سپس قالبی را که به شکل محصول مورد نظر بریده شده روی صفحه آهنی قرارداده و نوار نقره ای(دیواره) را که دارای پهنایی بیش از نوار ملیله است از اطراف قالب می‌گذارنند تا شکل قالب را به خود گرفته و درون موم قرار گیرد.پس از این مرحله بوسیله دیواره های بعدی طرح کلی را تقسیم بندی کرده و میانه سطوح را با نقشهای ملیله که قبلا بوسیله دست و انبری ظریف با نوار ملیله ساخته شده پر می‌کنند و در آخرین مرحله بوسیله مفتولهای آهنی بسیار ظریف نقوش را به یکدیگر می‌بندند تا اشکال ساخته شده به هم نخورد و بوسیله ذوب کردن موم اسکلت ملیله ساخته شده را از صفحه آهنی جدامی کنند پس از اینکه کلیه قطعات بوسیله گرده لحیم به یکدیگر متصل شد سیم های فولادی را بریده و جدا می‌سازنند و محصول را که تقریبا کار ساختنش به پایان رسیده در ظرفی که حاوی محلول رقیق اسید سولفوریک است قرار می‌دهند و یا در داخل ظرف محتوی ( محلول زاج سفید) می‌جوشانند تا اضافات و لکه های روی نقره از بین برود. در پایان به کمک برس سیمی ظریفی ملیله ساخته شده را پاک نموده.

نوع دیگری از ملیله محصولاتی است که بوسیله خم کردن و لحیم کردن صفحات ملیله ای ساخته می‌شود و شیوه تولید چنان است که ابتدا از ملیله صفحاتی به اندازه های مورد نظر تهیه و سپس به کمک آنها محصولاتی نظیر گیره، استکان و لیوان، قندان، گلاب پاش و... می‌سازنند و بوسیله نقره ای با عیار پایین تر دسته و پایه آن را ساخته و بر روی کار سوار می‌کنند.

مواد اولیه:

1- مواد اصلی : شامل طلا، نقره، مس

2- مواد فرعی( موم، زغال، موادپاک کننده)

مواد اصلی بصورت خام در طبیعت یافت می‌شود که تبدیل به شمش شده و سپس ورق گردیده و بریده می‌شود. مواد فرعی: موم، زغال، مواد پاک کننده.

مواد اولیه:

1- مواد اصلی : شامل طلا، نقره، مس

2- مواد فرعی( موم، زغال، موادپاک کننده)

مواد اصلی بصورت خام در طبیعت یافت می‌شود که تبدیل به شمش شده و سپس ورق گردیده و بریده می‌شود. مواد فرعی: موم، زغال، مواد پاک کننده.

ابزار آلات ملیله کاری:

کوره : شامل کوره های زغالی یا کوره های گازی است که جهت ذوب فلزات حرارت تولید می‌کنند و دمای آنها معمولا بالای 1300 درجه سانتی گراد است.

بوته: ظرفی است استوانه ای شکل جهت ذوب نقره از آن استفاده می‌شود جنس آن از گرافیت و ظرفیت کوچکترین آن تقریبا 50 گرم و بزرگترین آن یک کیلوگرم است.

حدیده: ابزاری است برای تهیه مفتولهای نقرهبا قطرهای مختلف بشکل استوانه که از دو لایه بیرونی و درونی تشکیل شده است

ریجه(ریژه): قالب فلزی است که نقره بعد از ذوب داخل آن ریخته می‌شود. ریجه دو نوع است1- مدادی که جهت تهیه شمش استفاده می‌شود2- کتابی که برای ساخت نقره صفحه ای استفاده می‌شود.

دستگاه نورد: شمش ملیله ای را به مفتول تبدیل می‌کند.

دمبوری: که حاوی یک مخزن بنزین و یک دم هوا و همچنین یک مشعل است و جهت آتشکاری جزئی بکار می‌رود.

انبر آتش کاری: دارای دسته ای بلند بوده و هنگام آتش و لحیم کاری استفاده می‌شود.

مته برقی: برای سوراخ کردن برخی قسمتهای زمینه کار از آن استفاده می‌شود.

تخته تاب: دو قطعه چوب برای تابیدن مفتول نقره ای بکار می‌رود.

قیچی: برای بریدن ورقه های آهنی و قطع مفتولهای نقره ای استفاده می‌شود.

فرچه یا برس سیمی: برای پاک کردن ناپاکی ها و چرک از روی ملیله استفاده می‌شود.

آینه سوهان: برای براق کردن و شفاف نمودن سطح کار نقره استفاده میشود.

جفت: برای شکل دادن مفتول ملیله به ریز نقشها بکار می‌رود.

قالب ریخته گری: برای ساختن اشیا از قبیل پایه و دسته استکان بکار می‌رود.

دندانه: برای تبدیل نوار نقره ای به نوار دندانه دار استفاده می‌شود.